Negapatam jangi (1782)
| Negapatam jangi (1782) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Amerika Inqilobiy urushi davrida[1] | |||||||
| Battle_of_Negapatam,_6_July_1782_RMG_BHC0448.jpg | |||||||
| |||||||
| Raqiblar | |||||||
 Buyuk Britaniya
|
 FransiyaQoʻllovchisi: Mysore qirolligi | ||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| Edward Hughes | Pierre Suffren | ||||||
| Kuchlar | |||||||
| Flotning 11 kemasi 1 frigat |
Flotning 12 kemasi 1 frigat 2 korvet 1 oʻt oʻchiruvchi kema | ||||||
| Yoʻqotishlar | |||||||
| 77 kishi halok boʻldi 233 yarador[1] |
178 kishi halok boʻldi 601 yarador[1] | ||||||
Negapatam jangi Amerika inqilobiy urushi davrida vitse-admiral ser Edvard Xyuz boshchiligidagi Britaniya floti va Bailli de Suffren qoʻmondonligidagi fransuz floti oʻrtasida Hindiston qirgʻoqlari yaqinida olib borilgan janglar seriyasining uchinchisi edi. Jang 1782-yil 6-iyulda boʻlib oʻtdi.[6] Jang natijasi noaniq boʻlsa-da, Suffren Xyuz tomonidan toʻxtatildi va Kuddalorga chekindi. Inglizlar esa Negapatam ustidan nazoratni saqlab qolishdi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Fransiya 1778-yilda Amerika inqilobiy urushiga kirdi. Gollandiyaliklar fransuzlar va amerikaliklar bilan harbiy ta'minot savdosini toʻxtatishdan bosh tortganlaridan keyin 1780-yil oxirida Angliya Gollandiya Respublikasiga urush e'lon qildi. Ushbu voqealar haqidagi xabar Hindistonga yetib kelganida, inglizlar Hindistondagi koʻpgina fransuz va golland postlari ustidan nazoratni qoʻlga kiritdilar va bu jarayon Ikkinchi Angliya-Maysor urushini keltirib chiqardi. Negapatam 1781-yil noyabrda ser Hektor Munro tomonidan qamal qilingan va bosib olingan.
Fransuz admirali Bailli de Suffren Hindistondagi fransuz koloniyalariga harbiy yordam koʻrsatish vazifasi bilan joʻnatildi. U 1782-yil fevralda yetib keldi va darhol Sadrasdagi noaniq jangda vitse-admiral ser Edvard Xyuzning Britaniya floti bilan toʻqnashdi. Ikkala flot ham portda ta'mirlash, qayta jihozlash va ta'minotlarini yangilab olganlaridan soʻng Trinkomali Seylon portidan janubda joylashgan Shri Lankadagi aprel jangida yana uchrashishdi. Bu jang boʻron bilan yakunlandi. Xyuz kemalarni yanvar oyida britaniyaliklar qoʻlga kiritgan sobiq Gollandiya porti Trinkomali portiga ta'mirlash uchun qayta joylashtirdi, Suffren esa Gollandiya nazorati ostidagi Battikaloa portiga joʻnadi.
Battikaloada boʻlganida, Suffren Ile de Francedan (hozirgi Mavrikiy) maktub oldi. Maktubda unga Hindistonga qoʻshimcha fransuz qoʻshinlarini kuzatib borish uchun u yerga qaytish buyurilgandi. U ikki flot oʻrtasidagi tenglikni va Hindistondagi fransuz qoʻshinlarini Britaniya flotining harakatlaridan himoya qilish zarurligini ta'kidlab, bunday qilmaslikni ma'qul koʻrdi.
Fransuzlar Comte du Chemin qoʻmondonligi ostida 2000 ga yaqin qoʻshinlari bilan 6-may kuni Kudalorni egallab olishdi. Maysor hukmdori Hayder Ali fransuzlar muhimroq boʻlgan Negapatam portini egallashlarini xohlardi. Fransuzlar Hayderning 60000 qoʻshini bilan Vandavasida inglizlarni qamal qilish uchun qoʻshilishdi. Inglizlar Vandavasidagi qamaldan xalos boʻlish uchun 12000 kishilik qoʻshin yuborganida, du Chemin Hayderning xohishiga qarshi, Franko-Mizor kuchlari gʻalaba qozonishi mumkin boʻlgan jangda qatnashishdan bosh tortdi (bu Hindistonda Britaniyaning harbiy mavjudligini sezilarli darajada kamaytirardi). Natijada, Hayder qamalni bekor qildi va Pondicherry tomonga chekindi.
Hayder Ali Suffrenning Xyuz bilan boʻlgan dastlabki ikki jangidagi harakatlaridan xabar topdi va Suffrenga uchrashuv tashkil etish uchun xabar yubordi. Bu orada Suffren du Chemin bosh tortgan ish, Negapatamni qoʻlga olish uchun Batikaloadan suzib ketdi. U 20-iyun kuni Kuddalorda toʻxtab, qoʻshinlar va ta'minotni qabul qildi. U harbiy harakatlarni kutilmaganda amalga oshirishga umid qildi. Suzib ketishga tayyor boʻlgach, Xyuz Negapatamga ketayotganidan xabar topdi. Uning floti yangi ta'minot manbalari va Ile-de-Fransdan kelganlar (oʻn ikkita kema va toʻrtta fregat edi) hisobiga koʻpayganligi sababli Suffren 5-iyul kuni Negapatam yaqinida langar tashlagan Xyuzga yetib oldi.
Jang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Suffren soat 15:00 atrofida oʻzining jangovar chizigʻini shakllantirish jarayonida edi. Boʻron Buvet-Précourt ostidagi Ayaksning asosiy va mizzen ustunlarini qulatdi va uni safni tark etishga majbur qildi.[7] Boʻron tinchigach, u Xyuzga foyda keltirgani ma'lum boʻldi. Shuning uchun u Negapatam bandargohidagi oʻrnidan suzib ketdi. Ikki flot tunni toʻpdan oʻqqa tutib oʻtkazdi.
Ertasi kuni ertalab Suffren "Ayaks "da ta'mirlash olib borilmagani va uning sardori chekinmoqchi ekanligini bilib, gʻazablandi. Jang yaqinlashayotganini hisobga olib, Suffren buni rad etdi. Keyin u oʻz jangovar chizigʻiga qulay harakatlar uchun Britaniya chizigʻiga tushishni buyurdi. Ular harakatlana boshlaganlarida, "Ayaks" harakatga qoʻshilmadi. 6-iyul kuni ertalab soat 9:30 da flotlar bir-biriga qarata birinchi marotaba uzoq masofadan oʻt ochdi. Flamand Hero va Exeter bilan, Annibal Isis bilan, Sever Burford bilan, Brillant esa Sultanga qarshi chiqdi. Ikkita flagman Héros va Superb bir-biri bilan jang qildi. Britaniya chizigʻining qolgan qismi fransuzlarga toʻgʻridan-toʻgʻri qarshi turolmadi. Natijada ularning chizigʻida Sfenks va Monarka jang qilgan burchak paydo boʻldi. Bu front chizigʻi oxiridagi kemalar orasidagi harakatni minimallashtirdi. Flamand katta zarar koʻrdi, ammo raqiblariga javob qaytarishga muvaffaq boʻldi. Brillant Sultonning olovi ostida qoldi. Suffren uni qutqarish uchun Herosdan ajralib chiqishga muvaffaq boʻldi.
Jang taxminan soat 13:00 ga qadar shiddat bilan davom etdi. Shamol yoʻnalishi toʻsatdan oʻzgarib, ikkala chiziqni chalkashtirib yubordi. Kemalarning ikkita parallel chizigʻiga shamol esganda, ba'zi kemalar oʻng tomonga, ba'zilari esa portga tomon surilib ketdi.[8] Koʻpchilik jangdan yuz oʻgirishdi, ammo oltita kema, toʻrtta ingliz va ikkita fransuz kemalari jang maydoni qoldi. Toʻrtta Britaniya kemalari, toʻrtinchi, beshinchi, sakkizinchi va oʻninchi boʻlgan Burford, Sulton, Worcester va Eagle navbati bilan ikki fransuz kemalari Sévère (uchinchi qatorda) va chiziqning orqa tomonidagi Brillantga oʻq uzardi. Sévere Sulton va "boshqa ikkita kema" bilan shugʻullangan. Suffren oʻzining flagmani bilan kelishi va yelkanlarini koʻtarish orqali oʻng tomonga surilib ketgan edi. Brillant esa Worcester va Eagle tomonidan oʻqqa tutilgan va Suffren yaqinlashib, uni qutqarib qolgan.[8]
Vaqti-vaqti bilan ikki kema oʻrtasida otishmalar oʻtkazgan holda, Xyuz soat 14:00 atrofida oʻz chizigʻini mustahkamlashga urindi. Lekin hech bir kema jangovar pozitsiyalarni osongina egallashga qodir emas edi. Shuning uchun Suffren shamol ostida, shimolga, Cuddalor tomon ketishga qaror qildi. Britaniyalik kuzatuvchilardan biri "flotimiz ularni oldini olishga yoki ta'qib qilishga mutlaqo qodir emasligini" ta'kidladi.[9]
-
Janubiy Hindiston va Seylonning 1794-yildagi xaritasi. Battikaloa - Seylonning janubi-sharqiy nuqtasidan shimolda -
Suffrenning 1782-yilda Hayder Ali bilan uchrashuvi. J. B. Morret gravyurasi, 1789-yil.
Oqibat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Suffren Negapatamga borish harakatlarida barbod boʻldi. U "Ayaks" sardori M. Buvetni qoʻmondonlikdan mahrum qildi va yana uchta qoʻmondonni ushbu jangda va oldingi ikkitasida turli qonunbuzarliklar uchun hibsga oldi. Hibsga olinganlardan biri, Sever qoʻmondoni M. de Cillart boʻrondan keyingi janglardan birida oʻz bayrogʻini almashtirgan edi, ammo uning qoʻl ostidagilari bu harakatning oldini olishdi. Suffren ta'mirlash ishlarini bajarish uchun Cuddalorga suzib ketdi. Xyuz keyingi ikki haftani dengizda oʻtkazdi. 20-iyul kuni ta'mirlash uchun Madrasga qaytdi. Negapatam urush oxirigacha Britaniya qoʻlida qoldi. Parij shartnomasida (1783) Gollandiya Respublikasi Negapatamni Britaniyaga berdi.
Jang tartibi
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Fransuz jang chizigʻi [10] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kema | Baho | Qurollar | Komandir | Qurbonlar | Eslatmalar | ||||
| Oʻldirilgan | Yaralangan | Jami | |||||||
| Flamand | 54 qurol | 54 | Kapitan Kavelier de Kuvervil | 13 | 56 | 69 [10] | |||
| Annibal | 74 - qurol | 74 | Kapitan Boudin de Tromelin | 28 | 80 | 108 | Leytenant de frégate de Rigny yaralangan [10] | ||
| Sévère | 64-qurol | 64 | Kapitan Cillar de Villeneuve | Birinchi ofitser Chevalier de la Salle (kapitan de brulot) yaralangan. Manevr ofitseri De Genning oyogʻidan oʻq uzildi. [10] | |||||
| Brillant | 64-qurol | 64 | Kapitan de Saint-Féliks | ||||||
| Héros | 74 - qurol | 74 | Kapitan Suffren </br> Mayor Hesmivy de Moissac (bayroq kapitani) |
25 | 72 | 97 [10] | D'Austrasie polkining ofitseri Duvivier oʻldirilgan. | ||
| Sphinx | 64-qurol | 64 | Kapitan Chilleau de La Roche ( | 19 | 85 | 104 | Kapitan Chillo va ofitserlar Bolieu, La Fond va La Martellière yaralangan. [10] | ||
| Petit Annibal | 50 qurol | 50 | Kapitan Morard de Galles | ||||||
| Artésien | 64-qurol | 64 | Kapitan Bide de Maurvil | ||||||
| Vengeur | 64-qurol | 64 | Kapitan Forbin La Barben | 4 | 44 | 48 | Praporshnik Pommac de Bonnevie yaralangan. [10] | ||
| Bizarre | 64-qurol | 64 | Kapitan La Landelle de Roscanvec | ||||||
| Orient | 74 - qurol | 74 | Kapitan Kristi de La Palyer | ||||||
| Ayaks | 64 qurol | 64 | Kapitan Buvet de Prekur | Eskadron bilan birga edi, lekin jangda qatnashmadi | |||||
| Qurbonlar: 174 kishi halok boʻldi, 601 kishi yaralandi [Note 1] | |||||||||
| Fransuz harbiy holati [10] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kema | Baho | Qurollar | Komandir | Qurbonlar | Eslatmalar | ||||
| oʻldirilgan | Yaralangan | Jami | |||||||
| Diligent | korvet | 10 | Mace | ||||||
| Fine | fregat | 32 | Leytenant Perier de Salvert | ||||||
| Subtile | korvet | 24 | Leytenant Xuon de Kermadek | ||||||
| Pulvérisateur | olov kemasi | 6 dan 12 gacha | Leytenant Villaret de Joyeuse [12] | ||||||
| Qurbonlar: | |||||||||
| Britaniya eskadroni | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kema | Baho | Qurollar | Komandir | Qurbonlar | Eslatmalar | ||||
| Oʻldirilgan | Yaralangan | Jami | |||||||
| HMS Hero | Uchinchi daraja | 74 | Kapitan Xoker | ||||||
| HMS Exeter | Toʻrtinchi daraja | 64 | Kapitan King | ||||||
| HMS Isis | Toʻrtinchi daraja | 50 | Kapitan Lamli | ||||||
| HMS Burford | Toʻrtinchi daraja | 64 | Kapitan Piter Rainier | ||||||
| HMS Sultan | Uchinchi daraja | 74 | Kapitan Vatt | ||||||
| HMS Superb | Uchinchi daraja | 74 | Admiral Edvard Xyuz Kapitan Stivens |
||||||
| HMS Monarka | Uchinchi daraja | 74 | Kapitan Jon Gel | ||||||
| HMS Worcester | Toʻrtinchi daraja | 64 | Kapitan Vud | ||||||
| HMS Monmut | Toʻrtinchi daraja | 64 | Kapitan Jeyms Alms | ||||||
| HMS Eagle | Toʻrtinchi daraja | 64 | Kapitan Reddal | ||||||
| HMS Magnanime | Toʻrtinchi daraja | 64 | Kapitan Volseli | ||||||
| HMS Seahorse | Oltinchi darajali | 24 | Robert Montagu | ||||||
| Qurbonlar: 77 kishi halok boʻldi, 233 kishi yaralandi | |||||||||
Eslatmalar
- ↑ Charles Cunat gives a figure of 602 wounded. [11]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Clodfelter (2002), p. 840
- ↑ Mackesy p 498 (1967), p 498
- ↑ Fredriksen (2006), p 229
- ↑ Sweetman (1997), p 176
- ↑ Thomas (1998), pp. 153-54
- ↑ Castex (2004), pp. 269–272
- ↑ Roche (2005).
- ↑ 8,0 8,1 Clowes (Vol.III), p.556
- ↑ Moir, John. Transactions in India. John Debrett, 1786 — 470-bet. Qaraldi: 5-iyul 2018-yil.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 10,7 Cunat (1852).
- ↑ Cunat (1852), s. 179.
- ↑ Hennequin (1835).
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Castex, Jean-Claude. Dictionnaire des batailles navales franco-anglaises. Presses Université Laval, 2004. ISBN 978-2-7637-8061-0.
- Clodfelter, Micheal. Warfare and armed conflicts: a statistical reference to casualty and other figures, 1500–2000. McFarland, 2002. ISBN 978-0-7864-1204-4.
- Clowes, William Laird. The Royal Navy, A History from the Earliest Times to 1900, Volume III. London: Chatham Publishing [1900], 1996. ISBN 1-86176-012-4.
- Cunat, Charles. Histoire du Bailli de Suffren. Rennes: A. Marteville et Lefas, 1852 — 447-bet.
- Fredriksen, John C. Revolutionary War Almanac Almanacs of American wars Facts on File library of American history. Infobase Publishing, 2006. ISBN 9780816074686.
- Hennequin, Joseph François Gabriel. Biographie maritime ou notices historiques sur la vie et les campagnes des marins célèbres français et étrangers (fr). Paris: Regnault éditeur, 1835.
- Mackesy, Piers. The War for America: 1775–1783. Bison books, 1964. ISBN 9780803281929.
- Malleson, George Bruce. Final French Struggles in India and on the Indian Seas. W.H. Allen, 1884.
- Roche, Jean-Michel. Dictionnaire des bâtiments de la flotte de guerre française de Colbert à nos jours. Group Retozel-Maury Millau, 2005. ISBN 978-2-9525917-0-6. OCLC 165892922.
- Sweetman, Jack. The Great Admirals: Command at Sea, 1587-1945. Naval Institute Press, 1997. ISBN 9780870212291.
- Thomas, David. Battles & Honours of Royal Navy. Pen and Sword, 1998. ISBN 9781473812260.